اشاره:
به اعتقاد شيعيان، پيش از برپايي قيامت كبرا و هم‏زمان با ظهور امام مهدي‏(ع)، گروهي از مؤمنان و پرهيزكاران پاك سرشت و جمعي از كافران و منافقان زشت طينت، پس از مرگ، زنده مي‏شوند و بار ديگر به دنيا باز مي‏گردند تا سرانجام اعمال نيك و بد خود را دريابند و حاكميت نهايي دولت حق را مشاهده كنند. در آموزه‏هاي شيعي از اين رويداد با عنوان «رَجْعَت» ياد مي‏شود.

از آنجا كه اين رويداد بزرگ از رويدادهاي مرتبط با ظهور امام مهدي‌(ع) و استقرار دولت مهدوي است، در اين مقاله به اختصار به بررسي معنا و مفهوم و ويژگي‏هاي رجعت، دلايل و مستندات آن و جايگاه اين موضوع در قرآن و روايات مي‏پردازيم.

1. معناي لغوي و اصطلاحي رجعت

«رجعت» از نظر لغوي، مصدر «مرّه»1 از ماده «رجوع» و به معناي «يك بار بازگشت» است.2 اين واژه در علوم مختلفي همچون فقه، كلام، عرفان، نجوم، جامعه‏شناسي به كار مي‏رود و در هر علمي، معناي خاص خود را دارد.3 در اصطلاح اهل كلام، رجعت به معناي بازگشت به دنيا پس از مرگ و پيش از رستاخيز است كه اين همان معناي مورد نظر ماست. شيخ مفيد(ره) در تعريف اين اصطلاح كلامي مي‏نويسد:

خداوند گروهي از مردگان را به همان صورتي كه در گذشته بودند، به دنيا باز مي‏گرداند و گروهي را عزيز و گروهي را خوار مي‏كند و اهل حق را بر اهل باطل و ستم‏ديدگان از اهل حق را بر ستمگران چيره مي‏گرداند. اين رويداد در هنگام قيام مهدي آل محمد ـ بر ايشان درود باد ـ رخ خواهد داد.4

ديگر دانشمندان شيعه نيز در كتاب‏هاي خود تعاريفي مشابه، از اين واژه ارائه داده‏اند. 5 از تعريف يادشده چند نكته به دست مي‏آيد:

1. رجعت‏كنندگان با همان بدن مادي و به همان صورتي كه پيش از آن داشتند، به دنيا برمي‏گردند؛

2. رجعت، عمومي نيست و تنها گروهي از مردگان چه اهل حق و چه از اهل باطل، رجعت خواهند كرد؛

3. رجعت در عصر ظهور امام مهدي(ع) رخ مي‌دهد؛

4. فلسفه رجعت، عزيز گردانيدن اهل حق و خوار كردن اهل باطل و چيره‏ساختن ستم‏ديدگان بر ستمگران است.

درباره اين نكات در ادامه بيشتر سخن خواهيم گفت.
بايد دانست كه در متون روايات و ادعيه و زيارت، از رجعت با تعابيري چون «كرّه» و «اياب» ـ به معناي بازگشت ـ
نيز ياد شده است.

2. جايگاه رجعت در آموزه‏هاي شيعي

همه دانشوران بزرگ شيعه، اعتقاد به رجعت را از ويژگي‏هاي پيروان امامان معصوم‏(ع) بر شمرده و پيروي از مذهب تشيع و اعتقاد به رجعت را ملازم يكديگر دانسته‏اند. علامه مجلسي(ره) بيش از پنجاه تن از عالمان شيعه را نام مي‏برد كه اصل رجعت را پذيرفته و روايات مربوط به آن را در كتاب‏هاي خود آورده‏اند. 6

ايشان در اين باره مي‏نويسد:

[اعتقاد به] رجعت در تمام دوره‏ها مورد اجماع شيعه و مانند خورشيدي كه در ميانه روز مي‏درخشد، در ميان آنها مشهور بوده است. تا آنجا كه اين موضوع را در اشعار خود مي‏آوردند و به اين موضوع در برابر مخالفان خود در همة مناطق استدلال مي‏كردند. مخالفان شيعه نيز همواره به خاطر اين موضوع بر آنها خرده مي‏گرفتند.7در اينجا براي روشن‏تر شدن موضوع به عبارت‏هاي چند تن از بزرگان علماي شيعه به عنوان نمونه اشاره مي‏كنيم. شيخ صدوق در كتاب اعتقادات در اين زمينه مي‏نويسد: «عقيده ما دربارة رجعت اين است كه آن حق است [و قطعاً به وقوع مي‏پيوندد]...» ايشان پس از بيان شواهد قرآني متعددي دربارة رجعت، مي‏نويسد:

رجعت در امت‏هاي پيشين هم وجود داشته است. پيامبر اسلام ـ درود و سلام خدا بر او باد ـ فرمود: «همه آنچه در امت‏هاي پيشين رخ‏داده است بي‏هيچ كم و كاست و با كمترين تفاوت در اين امت هم رخ مي‏دهد...» بنا بر اين اصل، در اين امت هم رجعت رخ خواهد داد. 8

شيخ مفيد(ره) نيز در پاسخ پرسشي درباره رجعت مي‏نويسد:
اين موضوع [اعتقادي] از ويژگي‏هاي خاندان محمد(ص) است و قرآن نيز بر آن گواهي مي‏دهد. 9

شيخ طوسي(ره) پس از بيان موضوع رجعت مي‏نويسد:
روايات متواتر و آيات [قرآن] بر اين موضوع دلالت دارند و خداوند تعالي مي‏فرمايد: «و آن روزي كه از هر امتي گروهي را محشور مي‏گردانيم» 10 پس اعتقاد به رجعت واجب است. 11

سيد مرتضي(ره) در پاسخ كساني كه درباره حقيقت رجعت از ايشان پرسيده بودند، پس از بيان مفهوم رجعت دربارة دلايل و مستندات آن مي‏گويد:راه اثبات آن، اجماع اماميه بر وقوع اين رويداد است. آنها در اين زمينه هيچ اختلافي ندارند. 12

سرانجام شيخ حر عاملي در كتاب خود، اجماع طائفه اماميه را يكي از دوازده دليل درستي رجعت دانسته است و در بيان يكي از مؤيدات اين اجماع مي‏نويسد:يكي ديگر از اموري كه دلالت بر اين اجماع مي‏كند فزوني نويسندگاني است كه روايات مربوط به رجعت را در كتاب‏هاي مستقل يا غيرمستقل گرد آورده‏اند... كه تعداد آنها از هفتاد كتاب تجاوز مي‏كند، كتاب‏هايي كه علماي بزرگ اماميه؛ همچون ثقةالاسلام كليني، رئيس محدثان ابن بابويه، رئيس طائفه [اماميه] ابوجعفر طوسي، سيّد مرتضي، نجاشي، كشي، عياشي، علي بن ابراهيم، سليم هلالي، شيخ مفيد، كراجكي، نعماني و... آنها را تأليف كرده‏اند. 13

با توجه به عبارت‏هاي يادشده قاطعانه مي‏توان گفت موضوع رجعت از ديدگاه عالمان بزرگ شيعه، امري مسلّم و قطعي بوده و در همة ادوار تاريخ شيعه، بر اعتقاد به رجعت به عنوان يكي آموزه‏هاي ترديدناپذير مكتب اهل بيت‌(ع) تأكيد شده است. 14

پي‌نوشت‌ها:
1. در علم صرف مصدر انواع مختلفي دارد كه يكي از آنها مصدر «مرّه» است كه براي بيان وقوع يك بار فعل به كار مي‏رود. در زبان عربي وقتي گفته مي‏شود «جلست جلسةً» يعني يك‏بار نشستم. 2. ر.ك: ابن منظور، لسان‏العرب، ج 8، ص 114؛ سعيد خوري شرتوني، أقرب الموارد، ج 1، صص 391 و 392. 3. ر.ك: محمد رضا ضميري، رجعت، ص 12.4. محمد بن محمد بن نعمان (شيخ مفيد)، اوائل المقالات في المذاهب و المختارات، مندرج در مجموعه مصنفات الشيخ المفيد، چاپ اول، قم، المؤتر العالمي لألفية الشيخ المفيد، 1413 ه . ق، ج 4، صص 78 و 79. 5. ر.ك: سيد مرتضي علم الهدي، جوابات المسائل الرازيه، مندرج در مجموعه رسائل الشريف المرتضي، قم، دارالقرآن الكريم، ج 1، ص 125؛ بحارالانوار،ج 53، ص 138؛ محمد بن حسن حر عاملي، الإيقاظ من الهجعة بالبرهان علي الرجعة، تصحيح: سيدهاشم رسولي محلاتي، ترجمه: احمد جنتي، قم، مطبعة العلمية، بي‏تا، صص 29 و 235 30 و 236؛ محمدرضا مظفر، عقايد الإماميه، ترجمه: علي‏رضا مسجد جامعي، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1380، ص 294. 6. ر.ك: بحارالأنوار، ج 53، صص 144 ـ 122. 7. همان، ص 122. 8. محمد بن علي بن حسين (شيخ صدوق)، الإعتقادات، مندرج در مجموعه مصنفات الشيخ المفيد، ج 5، صص 62 ـ 60. 9. محمد بن محمد بن نعمان (شيخ مفيد)، المسائل السروية، مندرج در مجموعه مصنفات الشيخ المفيد، ج 7، ص 32. 10. سوره نمل (27) آيه 83. 11. محمد بن حسن طوسي (شيخ طوسي)، رسالة العقايد الجعفرية، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، ص 250. 12. سيد مرتضي علم الهدي، جوابات المسائل الرازية، مندرج در مجموعه رسائل الشريف المرتضي، ج 1، ص 125. 13. الإيقاظ من الهجعة بالبرهان علي الرجعة، ص 45. 14. براي مطالعه بيشتر در زمينه سير اعتقاد به رجعت از دوران پيدايش تا عصر غيبت كبرا. ر.ك: محمدرضا ضميري، رجعت، صص 42 ـ 31. 

منبع: ماهنامه موعود شماره 91